Przecinek przed czy. Reguły interpunkcji

Przecinek przed czy w niektórych kontekstach jest konieczny, w innych zaś niepożądany. To, czy go powinniśmy wstawić, zależy przede wszystkim od funkcji, jaką wyraz ten pełni w wypowiedzeniu, ale także i od tego, czy w danym zdaniu pojawia się w danej roli po raz pierwszy. Poniżej rozpatrzymy kwestię użycia przecinka przed czy w różnych przypadkach i kontekstach.

Kiedy stawiamy przecinek przed czy?

Zdaje się, że najczęściej kontekst składniowy wymusza na nas stawianie przecinka przed czy. Przecinek jest potrzebny w trzech następujących sytuacjach:

1. Stawiamy przecinek przed czy, jeśli czy wprowadza zdanie podrzędne, np.

• Powiedz mi, czy przyjdziesz jutro na spotkanie.
• Nie wiem, czy będę mógł mu pomóc.
• Chciałabym wiedzieć, czy ty też tak myślisz.
• Trudno przewidzieć, czy firma uniknie bankructwa.

Zwróć uwagę, że w takich kontekstach nie stawia się znaku zapytania na końcu wypowiedzenia, gdyż wprowadzone przez czy zdanie podrzędne jest pytaniem zależnym.

2. Stawiamy przecinek przed czy, jeśli czy wprowadza dopowiedzenie bądź wtrącenie, np.

• Nie chciał o tym opowiadać, czy może raczej nie mógł, ale koledzy nie dawali mu spokoju.
• Był wyniosły, czy raczej może nazbyt poważny, czym nie zyskiwał sobie sympatii otoczenia.

3. Stawiamy przecinek przed wyrazem czy, jeśli zostaje on powtórzony w tej samej funkcji, np.

• Sernik czy babka, czy makowiec – wszystko to wydaje mi się za słodkie. [Tutaj przed pierwszym czy nie pojawia się przecinek, gdyż wyraz ten występuje w roli spójnika współrzędnego o funkcji rozłącznej].
• Czy sobota, czy niedziela, czy jakieś święto – on nigdy nie miał na nic czasu.
• Powiedz mi jeszcze, czy ciasto wolisz zjeść teraz, czy zjesz je dopiero wieczorem. [Tutaj już przed pierwszym czy pojawia się przecinek, gdyż wyraz ten wprowadza zdanie podrzędne].
• Czy warto tam iść, czy nie ma po co?
• Nie wiem, czy powinnam zadzwonić drugi raz, czy jeszcze poczekać.

Uwaga! Przy tym punkcie rodzą się pewne trudności, wątpliwości i kontrowersje, bowiem jeśli drugie czy pełni funkcję spójnika rozłącznego, podczas gdy to pierwsze było partykułą pytajną, to wówczas przed spójnikowym czy przecinka się nie stawia. Problem w tym, że wielu użytkownikom języka sprawia kłopot rozróżnienie, jaką funkcję pełni to powtórzone czy. W większości przypadków jest to jednak kolejna partykuła pytajna (w razie wątpliwości interpretacyjnych wskazane jest wstawienie przecinka przed powtórzonym czy). A jak możemy rozpoznać powtórzone czy o funkcji spójnikowej? Jeśli da się ono zamienić na lub, można przyjmować, że ma znaczenie spójnikowe. (Zob. w Słowniku ortograficznym PWN zasadę [373]: „Tam, gdzie powtórzone czy ma znaczenie spójnikowe i da się zamienić na lub – przecinka nie stawiamy”*).

Przyjrzyjmy się bliżej poniższemu dialogowi.

• A. Idę do baru. Czy mam ci przynieść jakąś kawę czy herbatę?
• B. Tak, przynieś mi coś do picia, może być herbata.

Z powodzeniem w przytoczonym pytaniu możemy drugie czy zamienić na lub. Zachowamy wówczas pierwotny sens wypowiedzi. Najprawdopodobniej w omawianym przypadku pytający w pierwszej kolejności chce dowiedzieć się, czy powinien przynieść przy okazji jakiś napój (kawę lub herbatę).

Trochę inaczej można jednak zinterpretować zdanie:

Powiedz mi, czy napijesz się piwa, czy wina.

W takim przypadku pytającemu zazwyczaj bezpośrednio chodzi o wybór między dwiema konkretnymi możliwościami. A jak podaje Słownik ortograficzny PWN: „Tam zaś, gdzie powtórzone czy ukazuje wybór między dwiema możliwościami, stawiamy przed nim przecinek” [373]*.

A co ze sławnym (w kontekście interpunkcyjnym) problemem pytania: „Czy napijesz się kawy(,) czy herbaty?”.

W tym przypadku wszystko zależy od interpretacji wypowiedzi i jej rzeczywistego sensu. Jeśli pytającemu chodzi bardziej o: „czy napijesz się czegoś (kawy lub herbaty)?”, wersja bez przecinka będzie w porządku. Jeśli jednak nadawca ma raczej na myśli: „chcę się dowiedzieć, czy mam zaparzyć kawę, czy herbatę”, odpowiednia będzie wersja z przecinkiem. Zazwyczaj w tego typu zdaniach stosuje się przecinek przed drugim „czy”, bo należy domniemywać, że pytający prosi o wybór między dwiema przedstawionymi możliwościami.

Kiedy przecinek przed czy nie jest potrzebny?

Nie stawiamy przecinka przed wyrazem czy, jeśli pełni on funkcję spójnika współrzędnego o funkcji rozłącznej, który spaja części wypowiedzenia bądź zdania złożone współrzędnie, np.

• Znalazłeś to w szafie czy w komodzie?
• Pojedziesz tam autobusem czy pójdziesz pieszo?
• Napijesz się kawy czy herbaty?
• Kupiłaś te kwiaty czy ktoś dał ci je w prezencie?

Podsumowanie

Jeśli czy jest spójnikiem rozłącznym i pojawia się w wypowiedzeniu po raz pierwszy w funkcji spójnika, to nie stawiamy przed nim przecinka. Przecinek będzie natomiast konieczny jeśli wyraz czy wprowadza zdanie podrzędne lub dopowiedzenie. Wstawimy go także wtedy, gdy czy występuje w roli powtórzonego spójnika lub powtórzonej partykuły pytajnej.

---

Słownik ortograficzny PWN z wymową, wyd. II, PWN, Warszawa 2017.